Gelişim Özellikleri ve Beklentiler
Beş yaşındaki çocukla benim aramdaki uzaklık bir adımdır, fakat yeni doğmuş bebekle beş yaşındaki çocuk arasındaki uzaklık korkunçtur.
L.Tolstoy
Çocuğunuz anne karnına düştüğü andan başlayarak değişik aşamalardan geçerek ilerler. Her çocuk için farklı bir hayat çizgisi vardır. Her farklı hayat çizgisinde ortak olan ise, aşılması gereken dönüm noktalarıdır. Her dönüm noktası aşıldıkça çocuğu bir sonraki gelişim durağına taşır. Her gelişim basamağı, evrensel ve kaçınılmazdır; problem çıktığında zorlayıcı olabilir. Anne kucağından yere inebilmeyi (ve ortalığı dağıtabilmeyi) sağlayan yürüme, anne sütünden katı besine geçiş, beden işlevlerini kontrol edebildiğimiz için gelişen tuvalet alışkanlığı (“anne çişim var!”), okula gidiş (“ kimse beni sevmiyor okulda”), ayrılık (“beni bırakma”)…
Gelişim; organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, dil, duygusal, sosyal yönden belli koşulları olan en son aşamaya ulaşıncaya kadar sürekli ilerleme kaydeden değişimidir. Gelişimin tüm alanlarda en hızlı ilerlediği dönem ise okul öncesi dönemdir. Bu nedenle insan yaşamında okul öncesi dönem çok önemli yer tutar. 0-6 yaş döneminde çocuğun kişilik gelişimi ile duygusal, sosyal, bilişsel, dil ve akademik gelişimi büyük oranda tamamlanır. Bu dönemde edinilen bilgi, deneyim ve yaşantılar çocuğun ilerde nasıl bir yetişkin olacağını belirleyen nitelik taşır.
Anne babaların çocuk yetiştirirken bilmesi gereken en önemli konu çocukların doğumlarından itibaren gösterdikleri gelişim özellikleridir. Çünkü çocuklar her yaşta farklı gelişim özellikleri gösterirler. Çocuklarınızın gelişim özelliklerini bilmek siz anne babalara;
- Onları yetiştirirken kolaylık sağlar ve çocuklarınızla yaşadığınız sıkıntılı dönemleri daha rahat ve endişelenmeden anlamanıza yardımcı olur.
- Çocuklardan beklentilerinizin gerçekçi düzeyde olmasını sağlar.
- Çocukların davranışlarının nedenleri daha kolay ele alınarak gelişim özelliklerini destekleme yönünde doğru adımlar atılmasını sağlar.
- Her gelişim döneminin farklı ihtiyaçlarının olduğu, çocukların sağlıklı ve istenen bir biçimde gelişebilmeleri için bu ihtiyaçların karşılanması gerektiği konusunda da yönlendirir.
Sevgili anne-babalar,
Çocuk doğmadan başladığı gelişim sürecine doğduktan sonra da devam eder. Bu süreci dört ana döneme ayırabiliriz. Gelişim dönemlerindeki yaşlar değişik kaynaklara göre farklılıklar gösterebilmektedir. Genel olarak bunlar;
• Bebeklik Dönemi (0-2 yaş),
• İlk Çocukluk Dönemi (2-5 yaş),
• Okul Dönemi (5-12 yaş),
• Ergenlik Dönemi (12-18 yaş).
Her dönemin fiziksel, duygusal, sosyal ve zihinsel gelişim özellikleri birbiriyle ilişkili ve aslında bir o kadar da birbirinden farklıdır. Gelişim alanları her yaşta aynı hızda faaliyet göstermez. Her yaşta bazı gelişim alanları ön plana çıkar. Örneğin; yeni doğmuş bir bebek ilk 6 aya kadar hızlı kilo alır, sonrasında emekleme ön plana çıktığı için kilo artışı yavaşlar. Çocukların gelişimi ve eğitimi açısından okul öncesi dönem büyük önem taşımaktadır. Gelişim kavramının doğum öncesinden başlayarak, bireyin yaşamının sonuna kadar olan sürecini kapsadığını ifade etmiştik.
2 ila 5 Yaş Arasında Bedensel Gelişim
• Bedensel gelişme sürekli bir olaydır.
• Boy uzama hızı yavaşlar.
• 2 ila 5 yaş arasında çocuğun hareketlerinin tür ve sayısında da bir artma gözlenir.
• Çocuk ayak parmakları üzerinde yürüyebilir, bir adım atarak merdiven basamağına çıkabilir, üç tekerlekli bisiklete binebilir.
• Çocuk 5 yaş döneminde parmak kaslarını aktif bir şekilde kullanır. (Kalem tutma, makas kullanma vb.).
• 4-5 yaş döneminde çocuklar ufak desteklerle yemeklerini kendileri yiyebilir.
• Büyük kas gelişimi açısından da çocuğun hareketleri çeşitlilik kazanır. (Zıplar, geri yürür, bir nesnenin altından geçer, belli bir çizgide koordineli bir şekilde yürür vb.)
2 ila 5 Yaş Arasında Bilişsel Gelişim ve Dil
• Çocuk bu dönemde kelime kullanmaya ve ilkel bir düzeyde, ilk olarak bir sembolle temsil ettiği nesne arasındaki ilişkiyi anlamaya başlar. Böylece çocuk önüne açılan yeni dünyayı keşfetmeye başlar.
• Kavram ve sembollerin verdiği zenginlikten faydalanarak oyun yaşamına yeni zenginlikler getirir. Örneğin, bir ağaç dalını at gibi kullanmaya, anne-baba rollerine girerek yetişkin ilişkilerini taklit edici oyunlar oynama başlar.
• Nesneleri büyüklük, renk, biçim gibi belirli duyusal özelliklere göre sınıflamayı öğrenebilir.
• Bu dönemde dil gelişimi hızlı bir değişim gösterir. 2 yaşındaki bir çocuk bir veya iki kelimeden oluşan ifadeler kullanabilir, 3 yaşını dolduran bir çocuk dört kelimeden oluşan cümleler kullanmaya başlar ve cümlelerdeki fiillerin zamanlarını doğru kullanır. 5 yaşına geldiklerinde ise kendi dillerini başarıyla ve gramer kurallarına uygun olarak kullanabilecek beceriyi kazanmış olurlar.
2 ila 5 Yaş Arasında Sosyal ve Duygusal Gelişim
• 3 yaş itibariyle çocuk kendi girişimiyle ve diğerlerinden bağımsız olarak işler becermeye çalışır. Örneğin, özellikle 4-5 yaş döneminde giyeceğini kendisi seçmeye çabalar, ayakkabısını kendi bağlamak ister, parkta oynamak ister.
• Sosyoduygusal gelişimlerini desteklemek amacıyla, bu dönemlerde çocukları kendi odalarında uyuyabilirler.
• Bedensel gelişimi ve dil olanakları çocuğun çevresiyle daha bağımsız ilişkiler kurmasına olanak verir.
• Oyun davranışları gelişme gösterir. Daha önce “başkasının oyuncağı”kavramını anlamayan bebek, paralel oynayan çocuk konumuna gelir. Paralel oyunun özelliği, her çocuğun kendi oyununu diğer çocuğun oyununa karışmadan, onun yanı sıra oynamasıdır.
• Daha sonra oyun ilişkilerindeki gelişim işbirliğine dayalı oyun aşamasına gelir. Bu aşamada her çocuk aynı oyun içinde yer alır ve farklı görevler yüklenir: “Ben anne olayım, sen doktor ol, sen öğretmen ol” gibi.
2 ila 5 Yaş Arasında Cinsel Gelişim
• Üç yaşına doğru kız-erkek ayrılığını fark ederler.
• 4-5 yaş döneminde çocuk dokunma yoluyla kendisini ve cinsel organlarını tanımaya başlar. Cinsel organını keşfeden çocuk zamanla tesadüfen zevk almaya başlar ve bunun sonucunda mastürbasyon yaptığı görülebilir.
• Bu dönemde cinsel merak belirgin bir şekilde artış gösterir.
• Daha önceki dönemlerde çocukların ben kızım, erkeğim gibi ifadeleri daha çok ezberden söylenilen sözcükler olmasına rağmen, bu yaşlardan sonra toplumsal olarak kızlara ve erkeklere atfedilen rollere uygun davranışlar göstermeye başlayacaktır. Örneğin oyuncakçı da asker figürleri gösterilen bir kız çocuğu “hayır onlar erkek oyuncağı ben bebek istiyorum” diyebilir.
• Yetişkinlerin cinsel bölgelerine aşırı ilgi gösterebilirler. Örneğin, anne- baba veya kardeşin cinsel organını görmeye çalışabilirler.
• 4-5 yaş çocuklarının banyo ve tuvalet temizliğini kendi başlarına yapmaları konusunda
desteklenmeleri sürecin sağlıklı ilerlemesine katkı sağlar.
2 İla 5 Yaş Arasında Ahlaki Gelişim
• Ahlak gelişimi çocuğun fiziksel, zihinsel ve psikolojik gelişimiyle paralel seyreder. Doğruyu yanlıştan ayırmak, doğru olanı egoya yenik düşmeden uygulamak çocuk gelişim sürecinde zaman alan bir durumdur.
• Çocukta vicdan gelişiminin ve ahlaki yargıların temelleri bu dönemde atılır.
• 2 yaşa kadar bencil, kural, sınır ve yasak tanımayan bir çocuk söz konusudur ve tamamen normaldir. 2 yaşındaki çocuğunuz komşu bebeğin elindeki çıngırağı benim diyerek alabilir, vermemek için kıyameti koparabilir.
• 2-6 yaş arasında kuralların farkına varılmaya başlanır ancak amacı ve gereğinin bilincinde değildirler.
• 3 yaşındaki çocuğunuz büyük olasılıkla arkadaşının oyuncağını elinden kapmayacak, anneye koşarak ondan isteyecek, 4-5 yaşındaki çocuğunuz elindeki oyuncağı arkadaşınınkiyle takas etme yolunu seçecektir.
Okul Öncesi Dönemi Çocukları ve Sorumluluk Duygusu
Çocuklara sorumluluk duygusunu kazandırabilmek için çocuğun gelişim düzeyini ve bireysel özelliklerini çok iyi bilmek gerekir. Sorumluluk duygusu kazandırmak amacıyla verdiğiniz görevler çocuğun gelişim seviyesinin üstünde olduğunda zorlandığı için yapmak istemeyebilir.
Gelişim seviyesinin altında bir görev Verildiğinde de kolay olduğunu düşündüğü iş ilgisini çekmeyebilir.
Sorumluluk duygusu kazandırma sürecinde dikkat edilmesi gereken bir diğer husus da çocukların yaş özelliğine göre verilen küçük görevleri yapabilecekleri ortamlar hazırlamaktır. Yaş ve beceri düzeyine uygun sorumluluklar vererek çocuklarınızın otokontrol kazanımına
da destek oluruz. Sorumluluk duygusunun gelişmesi için çocukların sorumluluk aldıkları ortamlarda büyümeleri gerekir.
2-3 Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar;
• Oyuncaklarını toplamak ve onları yerlerine koymak,
• Kirli çamaşırlarını sepete atmak
• Yardımla giyinebilmek
• Kitaplarını toplamak,
• Çorapları eşleştirmek,
• Dişlerini fırçalamak.
4-5 Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar;
• Kıyafetlerini seçebilmek, katlayabilmek ve dolabına kaldırmak,
• Oyuncaklarına ve etkinlik malzemelerine sahip çıkmak,
• Saçlarını taramak,
• Yatağını toplamak,
• Basit düzeyde sofra kurmaya yardım etmek,
• Alışveriş sırasında malzemelerin raflardan alınmasına yardımcı olmak,
• Bulaşık makinesinin doldurulmasına yardım etmek,
• Ayakkabısını yardım almadan giyip çıkartmak,
• Evcil hayvanını beslemek,
• Çiçekleri sulamak.
Okul öncesi dönemde çocuğunuzu desteklemek için;
- Çocuğunuzu, içinde bulunduğu gelişim dönemi özelliklerinin üstünde bilgi edinmesi için zorlamayın.
- Okul öncesi çocuklarının hafızaları kısa sürelidir. Öğrendikleri konuları çabuk unutabilirler. Bu nedenle tekrarlar yapmak zorunda kalmanız gerekebilir.
- Çocukların öğrenme yöntemi oyundur. Oyun oynamasına ve oyunlarda sizi taklit etmesine izin verin.
- Hikâye kitaplarının resimli olmasına özen gösterin. Resimleri size anlatmasını isteyin. Böylece yeni kelimeler öğrenmesi için fırsat vermiş olacaksınız.
- Zaman zaman nasıl cevaplayacağınızı bilemediğiniz sorularla karşılaşabilirsiniz. “Bilmiyorum ama öğrenirsem sana anlatacağım.” demekten çekinmeyin.
- Her davranışınızla hatta jest ve mimiklerinizle bile ona model olduğunuzu unutmayın.
Referanslar
- Cüceloğlu, D. (2018). İnsan ve Davranışı Psikolojinin Temel Kavramları (36.Basım) İstanbul: Remzi Kitabevi
- Bacanlı, H. (2015). Eğitim Psikolojisi. 22. Basım. Ankara: Pegem Yayıncılık
- Deniz, E. (2018 ). Eğitim Psikolojisi. 11. Basım. Ankara: Pegem Yayıncılık
- Yazgan, Y. (2017). Çocuğunuz Sizden Ne Bekliyor? 11. Basım. İstanbul: Kapital Yayıncılık