Çocuklarda Özdenetim Becerileri
Özdenetim; dürtüleri, duyguları ve fiziksel aktiviteyi kontrol etmeyi içerir. Onarıcı, yenileyici ve yaşantısal nitelikleri olan özdenetim becerisi kişinin isteklerini, arzularını bastırabilmesi ya da değiştirebilmesinin yanı sıra istenmeyen davranışsal eğilimleri de kontrol ederek onları yapmaktan kaçınmasına yardımcı olur.
Yapılan çalışmalar gösteriyor ki özdenetim becerisi, fiziksel ve zihinsel sağlık, akademik başarı ve mutluluk da dahil olmak üzere çocukların sahip olmalarını isteyeceğimiz birçok özellik ile yakından ilişkili bir beceridir.
Marshmallow Deneyi
“Zevki Erteleme Becerisi Testi” olarak da anılan bu çalışma Walter Mischel tarafından 1970 yılında 4-6 yaş arasındaki çocukların kendilerini kontrol etme ve duygularını yönetme becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir. Özdenetim becerisinden bahsederken üzerinde en çok durulan konulardan bir tanesi olan hazzı erteleyebilme becerisi bu çalışmanın temelini oluşturmaktadır. Yapılan bu çalışmada çocuğun hem duygularını hem davranışlarını kontrol etmesi beklenmektedir. Yani çocuk hem güdülerini kontrol edebilmeli hem de beklerse daha iyisini kazanmanın mantıklı olacağını düşünerek bu yönde karar verebilmeli.
Deneyde bazı çocuklar bu beceriyi sergilerken diğerlerinin bunu yapmakta zorlandığı gözlemlenmektedir. Özdenetim becerisi yüksek olup deneyde istenileni yapabilen çocukların ileri yaşlarda daha yüksek akademik başarılara ve daha sağlıklı sosyal ilişkilere sahip olduğu görülmüştür.
(Deneyi izlemek için buraya tıklayabilirsiniz.)
Çocuklar büyüdükçe üç alanda özdenetim geliştirirler:
- Fiziksel Hareket Kontrolü: Bedenimizi nasıl hareket ettirdiğimizi kontrol edebilmemizi sağlar. Fiziksel hareketlerimizi uygun bir şekilde düzene sokmamıza yardımcı olur.
- Dürtü Kontrolü: Bir davranışta bulunmadan önce durup düşünme becerisidir. Davranışımızın olası sonuçlarını düşünmemize yardımcı olur. Böylece çocuklar "zihinsel frenler" yapar ve bir şey yapmadan veya söylemeden önce durup düşünür
- Duygu Kontrolü: Duyguları yönetebilmemizi sağlar. Bizi üzen veya kızdıran, beklenmedik olaylar karşısında bile günümüze devam edebilmemize ve başa çıkabilmemize yardımcı olur. Böylece çocuklar üzücü veya beklenmedik şeyler olduğunda bile devam edebilir. Kendini kontrol edebilmek, çocuklara hayatın her alanında yardımcı olur. Ancak sosyalleşme söz konusu olduğunda özellikle önemlidir. Eylemlerini ve tepkilerini kontrol etmek, çocukların uyum sağlamasına ve arkadaş edinmesine yardımcı olur.
- Özdenetim becerilerindeki zorluklar her çocukta kendini farklı şekillerde gösterebilir. Her çocuğun kendini kontrol edebilme becerileri aynı anda gelişmeyebilir. Bu sebeple zorluk yaşandığının fark edilmesi ve desteklenmesi önemli olan bir beceridir.
Çocuğumuzun özdenetim becerisinin gelişmesini nasıl sağlarız?
Özdenetim becerisi çocukların erken yaşlardan itibaren sahip olmalarını beklediğimiz ve zaman içerisinde gelişen bir beceridir. Çocuklar büyüdükçe duygu ve davranışlarını kontrol etme konusunda daha başarılı olabilirler. Çocukların öz denetimini geliştirebilmesi için zamana ihtiyacı vardır. Çocuklar doğruyu yanlışı öğrense bile davranışlarını buna göre ayarlamaları zaman alır. Bu sebeple başlangıçta kontrole ihtiyaç duymaları doğaldır. Ancak ilerleyen zamanlarda çocuktan beklenen davranışlar ve kontrolün düzeyi çocuğun olgunluğuna göre ayarlanmalıdır.
Hem ebeveyn hem de bir yetişkin olarak çocukların özdenetim becerilerinin gelişimini desteklemek için yapabileceklerimiz aşağıda sıralanmıştır:
Duyguları Adlandırın
Şiddetli duygular çocuklar için korkutucu olabilir ve şiddetli tepkilere sebep olabilir. Ancak çocuklar nasıl hissettiklerini ve neden böyle hissettiklerini ifade edebildiklerinde bu duygular daha başa çıkabilir hale gelir. Çocuğunuz üzgün hissettiğinde ona nasıl hissettiğini sorun. Üzüntü, öfke, endişe, utanç gibi kelimeleri kullanmasına yardımcı olun. Bu duyguları vücudunda nerede hissettiğini sorun. Karnım ağrıyor, kalbim çarpıyor veya sıcak basıyor diyebilir. Bu fiziksel hislere neyin yol açtığını düşünmesini sağlayın. Bu duyguları hissetmeden önce neler yaşadığını hatırlamasına yardımcı olabilirsiniz. Bu şekilde yaşananları daha iyi anlamasına yardımcı olabilirsiniz. Çocuğunuz kendini sözel olarak ifade etmekte zorlanıyorsa yüz ifadelernin bulunduğu görsellerden de faydalanabilirsiniz.
Eyleme Geçebilmesine Fırsat Verin
Gerektiğinde bir başkasından yönlendirme beklemeden, kendiliğinden bir işe başlayabilmek, bir davranış sonucu ortaya çıkabileceklerin sorumluluğunu alarak yol alabilmek her zaman kolay bir durum olmayabilir. Eyleme geçmenin küçük yaşlardan itibaren desteklenmesi ileriki yıllara yatırım olabilir. Eyleme geçebilmek, çocukların yaşına uygun ev işleri yapabilmesi, kendi çantasını düzenleyebilmesi, haftalık çalışmalarını takip edebilmesi, hatırlatmalar olmadan sorumluluklarını yerine getirebilmesidir. Yemeğini kendisinin yemesi, banyosunu kendisinin yapması, kıyafetlerini giyebilmesi gibi öz bakım becerisi gerektiren işler öz denetim becerilerini güçlendirir.
Tetikleyicileri Bulun
Çocuğunuzun en çok zorlandığı durumları ve ortamları düşünün. Bu durumlarda çocuğunuzun baş etmesini kolaylaştırmak için kendi davranışlarınızı nasıl farklılaştırabileceğinizi düşünün. Örneğin çocuğunuz televizyonu kapattığınızda öfkelenip bağırıyorsa kapatmadan 5-10 dakika önce onu uyarabilirsiniz. Çocuğunuz her sabah okul için hazırlanmasını söylediğinizde stres oluyor ve kaygılanıyorsa hangi adımları izlemesi gerektiğini netleştirebilir veya görsel olarak tablo haline getirebilirsiniz. Aktiviteler arasında geçişlerde adapte olmakta zorlanıyorsa ona biraz zaman tanımak için alan yaratabilirsiniz ve onu nelerin beklediğini net bir şekilde belirtebilirsiniz.
Yapmayı sevdiği rahatlatıcı aktiviteler bulun
Çocuğunuzun kendini iyi hissetmek için neler yaptığını gözlemleyin (bisiklete binmek, oyun oynamak, kitap okumak, arkadaşlarla konuşmak gibi). Çocuğunuzun moralinin bozulduğunu gördüğünüzde bu aktivitelerden birini sakinleşmek ve mola vermek için önerebilirsiniz. Kendini sakinleştirmek için yaptığı bir şey yoksa bunları bulması için ona yardımcı olabilirsiniz. Örneğin ödevlerini yaparken kaygılandığında biraz müzik dinleyip rahatlayabilir veya sevdiği bir oyunu oynayabilir.
Çabalarını Övün
Çocuğunuzun öz denetim becerilerini uygulamaya çalıştığını gördüğünüzde bunu sözlü olarak belirtin. Örneğin oyun oynarken sırasını beklediğini veya siz başkasıyla konuşurken sizi bölmemeye çalıştığını gördüğünüzde onu takdir edin. Bu şekilde pozitif bir geribildirim çocuğunuzun kendi davranışlarını kontrol edebildiğini hissetmesine ve bu becerileri kazanmasına yardımcı olur.
Sınırlar Koyun
Ne ebeveynler ne de çocuklar polis gözetimindeymiş gibi karşı konulması zor bir çok kuralın bulunduğu bir atmosferde yaşamak isterler. Kurallar birkaç kelimeyle ifade edilebilecek kadar basit olmalı, çocuğa yapılmasını istemediği şeyleri belirtmekle beraber yapılması istenenleri de açıklamalıdır. Çocukların, fiziksel olarak zarar verici davranışlarında hareketleri değil kelimeleri kullanmaları yönünde bir rehberliğe ihtiyaçları vardır. Ayrıca farklı yaşlardaki çocuklardan beklediğimiz davranışlar konusunda da gerçekçi olmamız gerekir. Tutarlı ve uygun sınırlamalar, çocukların kendi davranışlarını kontrol etmelerine yardımcı olacaktır. Yetişkinler, koydukları sınırlamaların uygun olup olmadığını, çocukların ihtiyaçlarını yansıtıp yansıtmadığını, gerçekten gerekli olup olmadığını bir kez daha düşünüp karar vermelidirler. Çünkü çoğu kural, çocukların kolayca unutabileceği uzun ve karmaşık kurallar olabilmektedir.
Oyun, Müzik ve Dans
Özellikle ilkokul çağında kuralları takip etmesi, strateji geliştirmesi gereken oyunlar çocuğun, karar verme, hedef belirleme ve seçim yapma becerilerini, özerliklerini geliştirmekte önemli rol oynar. Müzik ve hareket bu dönemde eğlenceli ve eğitici alternatif olmaya devam eder. Bu dönemde de müzik ile ilişki içinde olmak, enstrüman çalmak ya da dans etmek öz düzenleme becerilerini desteklemeye yardımcı olacaktır.
Kutu Oyunu Önerilerimiz
- -Jenga
- -Twister
- -Make’n Break
- -Neşeli Ahtapot
- -Süper Doktor
- -Puzzle ve Lego
Özetle,
Erken çocukluk döneminden itibaren, çocuklara özdenetim becerilerini öğretmek anne baba olarak çocuğa özerklik kazandırmak ve sorumluluk vermek için tek başlarına bir şeyleri denemelerine izin vermekle, gerçekten ihtiyaçları olduklarında onları desteklemek arasındaki dengeyi kurmak çok önemlidir. Unutulmamalıdır ki çocukların kendi kararlarını verebilen, kendine güveni olan, kendine saygı duyan, ailesi ve çevresiyle güçlü duygusal bağlar kurabilen bireyler olarak yetişebilmeleri için, güvenli hissedeceği, sınırları olan ve özerklik duygusu hissettiren tutumlara ihtiyaçları vardır.
Referanslar
Duyan, V., Gülden, Ç., ve Gelbal, S. (2012). Öz-denetim ölçeği – ÖDÖ: Güvenirlik ve geçerlik çalışması. Toplum ve Sosyal Hizmet, 23(1).
Navaro, L. (2001). Gerçekten Beni Duyabiliyor Musun?: Sevdiklerinizi Gerçekten Duyun, Kendinizi Daha İçtenlikle Duyurun. Remzi Kitabevi, İstanbul.